Szczawiany w diecie – czy są szkodliwe?

Szczawiany, czyli sole kwasu szczawiowego, są naturalnymi związkami chemicznymi występującymi w wielu produktach spożywczych, szczególnie roślinnych. Chociaż szczawiany są naturalnym składnikiem diety, ich nadmierne spożycie może prowadzić do poważnych problemów zdrowotnych. W niniejszym artykule omówione zostaną potencjalne zagrożenia związane ze spożywaniem szczawianów oraz sposoby minimalizowania ryzyka. 

Co to są szczawiany?

Szczawiany są związkami chemicznymi, które występują w roślinach. Są to sole i estry kwasu szczawiowego, który jest produktem ubocznym metabolizmu roślinnego. Szczawiany pochodzą z dwóch głównych źródeł: endogennych, które stanowią około 90% i powstają w organizmie w wyniku przemian metabolicznych w wątrobie, oraz egzogennych, które stanowią około 10% i pochodzą z pożywienia [1]. 

Szczawiany w diecie

Główne źródła szczawianów w diecie to szpinak, szczaw, rabarbar, boćwina, amarantus, soja, komosa ryżowa, kakao, mocna kawa czy długo parzona herbata liściasta [1]. Warto jednak wiedzieć, że zawartość szczawianów w herbatach może się znacznie różnić w zależności od kilku czynników, takich jak region pochodzenia, czas zbioru, rozmiar liści oraz sposób ich przetwarzania. Ponadto ilość szczawianów w naparze zależy również od temperatury wody i czasu parzenia [2,3]. Badania wykazują, że im dłużej parzona jest herbata i im wyższa temperatura wody, tym więcej szczawianów przechodzi do naparu. Herbaty zielone, białe i żółte parzone w niższych temperaturach (około 75°C) mają mniejszą zawartość szczawianów w porównaniu do herbat parzonych wrzątkiem [3].

Potencjalne zagrożenia związane ze szczawianami

W umiarkowanych ilościach szczawiany są nieszkodliwe dla większości ludzi. Organizm ludzki potrafi je metabolizować, a nadmiar szczawianów jest wydalany z moczem. Problemy zdrowotne mogą jednak pojawić się w przypadku nadmiernego spożycia lub w przypadku zaburzeń metabolicznych, które utrudniają usuwanie szczawianów z organizmu.

Kamienie nerkowe

Jednym z najczęściej wspominanych problemów zdrowotnych związanych z wysokim spożyciem szczawianów są kamienie nerkowe. Szczawiany mogą wiązać się z wapniem w nerkach, tworząc nierozpuszczalne kryształy, które przekształcają się w kamienie nerkowe. Badania wykazały, że zwiększone spożycie szczawianów jest istotnym czynnikiem ryzyka rozwoju kamieni nerkowych zbudowanych ze szczawianu wapnia [4-5].

Uszkodzenia nerek

Nadmierne spożycie szczawianów może prowadzić do nefropatii szczawianowej, czyli stanu, w którym szczawiany uszkadzają nerki, prowadząc do przewlekłej choroby nerek. W badaniach na zwierzętach wykazano, że dieta bogata w szczawiany może prowadzić do znaczących uszkodzeń nerek, w tym do atrofii kanalików nerkowych i zwłóknienia [6].

Zaburzenia wchłaniania minerałów

Szczawiany mogą wiązać się z wapniem i innymi minerałami w przewodzie pokarmowym, co obniża ich wchłanianie i prowadzi do niedoborów wapnia, magnezu, cynku, żelaza i innych ważnych minerałów, co wpływa negatywnie na zdrowie kości oraz ogólny stan zdrowia [7]. Badania pokazują, że szczawiany mogą obniżać biodostępność tych minerałów, co jest szczególnie problematyczne dla osób z dietą ubogą w te składniki [8].

Jak zminimalizować ryzyko?

Aby zminimalizować ryzyko związane ze spożyciem szczawianów, warto zastosować kilka prostych zasad:

• Zrównoważona dieta — Spożywanie różnorodnych produktów spożywczych i unikanie nadmiernego spożycia pokarmów bogatych w szczawiany pomaga utrzymać zdrowie nerek i prawidłowe wchłanianie składników odżywczych [9].
• Kombinacje pokarmowe — Łączenie produktów bogatych w szczawiany z pokarmami bogatymi w wapń może zmniejszyć ich wchłanianie w przewodzie pokarmowym. Przykładowo, dodanie jogurtu do sałatki szpinakowej może zmniejszyć ilość wchłanialnych szczawianów [10].
• Nawadnianie — Picie dużej ilości wody pomaga w wydalaniu nadmiaru szczawianów z moczem, co może zapobiegać tworzeniu się kamieni nerkowych. Woda rozcieńcza mocz, co zmniejsza ryzyko krystalizacji szczawianów wapnia [9].
• Gotowanie — jest skutecznym sposobem na zmniejszenie zawartości szczawianów w produktach spożywczych. Proces gotowania w wodzie powoduje wypłukanie części szczawianów, które zostają usunięte wraz z wodą. Ważne jest, aby po gotowaniu odlać wodę, w której znajdują się wypłukane szczawiany. Dzięki temu zawartość szczawianów w przygotowanych potrawach może być znacznie obniżona [10].
• Ograniczenie spożycia sodu — Nadmierna podaż sodu może prowadzić do wzrostu stężenia wapnia w kanalikach nerkowych, co sprzyja powstawaniu i gromadzeniu się złogów szczawianu wapnia, a w rezultacie prowadzi do rozwoju kamicy szczawianowej. Zmniejszenie spożycia sodu ogranicza ryzyko powstania złogów [1]. 
• Uwaga na witaminę C — Jej nadmierne spożycie (głównie poprzez dodatkową suplementację) może sprzyjać zwiększonemu wydalaniu kwasu szczawiowego z moczem, a co za tym idzie również zwiększonemu ryzyku kamicy szczawianowej [11-12]. 
• Odpowiednia podaż witaminy B6 – Przy niedoborze tej witaminy, szczególnie w obecności stanu zapalnego, zwiększa się ryzyko przemiany kwasu glikosalowego do szczawiowego i tym samym powstania kamicy nerkowej [1]. 

Białko pochodzenia zwierzęcego a szczawiany

Mimo że kwas szczawiowy występuje głównie w produktach roślinnych, to ryzyko rozwoju kamicy szczawianowej dotyczy również osób spożywających duże ilości mięsa [1]. 

Białka są niezbędnym składnikiem diety, jednak ich rodzaj i ilość mogą mieć istotny wpływ na ryzyko rozwoju kamicy nerkowej. Badania wskazują, że dieta bogata w białka zwierzęce, takie jak mięso, drób, ryby i jaja, może przyczyniać się do powstawania kamieni nerkowych poprzez wywoływanie ujemnego bilansu wapniowego, obniżenie pH moczu oraz zmniejszenie wydalania cytrynianu, potasu i magnezu z moczem [13]. Wysokie spożycie białka zwierzęcego wpływa również na wydalanie szczawianu z moczem, co może nasilać ryzyko kamicy nerkowej u osób z idiopatyczną kamicą nerkową [14].

Mikrobiota jelitowa a wchłanialność szczawianów

Mikrobiota jelitowa odgrywa istotną rolę w metabolizmie szczawianów, co ma bezpośredni wpływ na ryzyko powstawania kamieni szczawianowych. Bakterie takie jak Lactobacillus acidofilus i  Oxalobacter formigenes są zdolne do degradacji szczawianów w jelitach, co prowadzi do obniżenia ich poziomu we krwi i moczu, a tym samym redukcji ryzyka formowania się kamieni nerkowych [1]. Zaburzenia w składzie mikrobioty, spowodowane np. antybiotykoterapią, mogą prowadzić do zmniejszenia populacji bakterii degradujących szczawiany, co z kolei zwiększa ryzyko kamicy szczawianowej [15]. Ponadto badania sugerują, że niektóre szczepy probiotyczne mogą wspierać metabolizm szczawianów, choć ich skuteczność wymaga dalszych badań [16]. Dla osób ze skłonnościami do kamicy nerkowej, dbanie o odpowiednią równowagę mikrobioty jelitowej może być kluczowym elementem profilaktyki.

Podsumowanie

Szczawiany są naturalnym składnikiem wielu zdrowych produktów spożywczych. Dla większości osób spożywanie ich w umiarkowanych ilościach jest nieszkodliwe. Jednak nadmierne spożycie szczawianów może prowadzić do poważnych problemów zdrowotnych, takich jak kamienie nerkowe, nefropatia szczawianowa czy zaburzenia wchłaniania minerałów. Kluczem do minimalizowania ryzyka jest zrównoważona dieta, rozsądne spożycie białka zwierzęcego, odpowiednie nawodnienie oraz gotowanie produktów bogatych w szczawiany. Obiecującą w kwestii niskiego ryzyka kamicy szczawianowej wydaje się być dieta DASH – obecnie jedna z najzdrowszych diet na świecie.  Zachowanie zdrowej mikrobioty jelitowej może być również bardzo istotnym elementem profilaktyki kamicy szczawianowej.

Literatura

1. Kalemba-Drożdż, M. (2020). Czy szczaw powoduje kamicę szczawianową? Przegląd czynników dietetycznych wpływających na ryzyko wystąpienia tej choroby. Medycyna Ogólna i Nauki o Zdrowiu, 26(1), 29-34.
2. Wierzejska, R. (2014). Wpływ picia herbaty na zdrowie – aktualny stan wiedzy. Przegląd Epidemiologiczny, 68, 595-599.
3. Jabłońska-Ryś, E. (2012). Wpływ sposobu parzenia różnych rodzajów herbat na zawartość w nich szczawianów rozpuszczalnych. Żywność. Nauka. Technologia. Jakość, 1(80), 187-195.
4. Bargagli, M., Tio, M., Waikar, S., & Ferraro, P. M. (2020). Dietary Oxalate Intake and Kidney Outcomes. Nutrients.
5. Mitchell, T., Kumar, P., Reddy, T., Wood, K. D., Knight, J., Assimos, D., & Holmes, R. (2019). Dietary oxalate and kidney stone formation. American Journal of Physiology. Renal Physiology.
6. Garland, V., Herlitz, L., & Regunathan-Shenk, R. (2020). Diet-induced oxalate nephropathy from excessive nut and seed consumption. BMJ Case Reports.
7. Siener, R., Seidler, A., & Hönow, R. (2020). Oxalate-rich foods. Food Science and Technology International.
8. Nayagam, J., & Rajan, R. (2021). Calcium Oxalate Crystals as Raw Food Antinutrient: A Review. Journal of Pharmaceutical Research International.
9. Kaestner, L., Meki, S., Moore, A., van Woerden, C. V., & Lazarus, J. (2020). General and dietary oxalate restriction advice reduces urinary oxalate in the stone clinic setting. South African Journal of Surgery. Suid-Afrikaanse Tydskrif vir Chirurgie.
10. Savage, G., & Klunklin, W. (2018). Oxalates are Found in Many Different European and Asian Foods – Effects of Cooking and Processing. Journal of Field Robotics.
11. Glew, R. H., Sun, Y., Horowitz, B. L., Konstantinov, K. N., Barry, M., Fair, J. R., Massie, L., & Tzamaloukas, A. H. (2014). Nephropathy in dietary hyperoxaluria: A potentially preventable acute or chronic kidney disease. World Journal of Nephrology, 3(4), 122-142. doi:10.5527/wjn.v3.i4.122.
12. Lin, W. V., Turin, C. G., McCormick, D. W., Haas, C., & Constantine, G. (2019). Ascorbic acid-induced oxalate nephropathy: A case report and discussion of pathologic mechanisms. CEN Case Reports, 8(1), 67-70. doi:10.1007/s13730-018-0366-6.
13. Ferraro, P. M., Mandel, E. I., Curhan, G. C., & Taylor, E. N. (2020). Risk of Kidney Stones: Influence of Dietary Factors, Dietary Patterns, and Vegetarian-Vegan Diets. Nutrients, 12(3), 779. doi:10.3390/nu1203077.
14. Nguyen, Q. V., Kalin, A., Drouve, U., Casez, J. P., Jaeger, P., & Robertson, W. G. (2001). Sensitivity to meat protein intake and hyperoxaluria in idiopathic calcium stone formers. Kidney International, 59(6), 2273-2281. doi:10.1046/j.1523-1755.2001.00744.x.
15. Ferraro, P. M., Mandel, E. I., Curhan, G. C., & Taylor, E. N. (2016). Dietary Protein and Potassium, Diet-Dependent Net Acid Load, and Risk of Incident Kidney Stones. Clinical Journal of the American Society of Nephrology, 11(10), 1834-1844. doi:10.2215/CJN.01520216.
16. Sadaf, H., Naz, F., Saleem, U., Siddique, R., Naureen, N., & Ahmad, S. (2017). Role of gut microbiota against calcium oxalate. Microbial Pathogenesis, 109, 287-291. doi:10.1016/j.micpath.2017.06.009.

UDOSTĘPNIJ ARTYKUŁ

udostępnij na facebook-u